ایران که زمانی و بخصوص پس از بهره‌برداری از پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس، و با تولید این پالایشگاه که به عنوان بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا و ایرانی‌ترین پالایشگاه کشور، روزانه با پالایش ۴۵۰ هزار بشکه میعانات گازی پارس جنوبی، کشور را در مسیر خودکفایی در تامین بنزین قرار داده بود، و علی‌رغم اینکه ایران در سال ۱۳۹۹، سه میلیارد دلار بنزین به کشورهای منطقه صادر می‌کرد، اما هم اکنون به یکی از واردکنندگان عمده بنزین و گازوییل تبدیل شده است. گزارش‌های وزارت نفت در سال ۱۴۰۲، حاکی از آن است که بیش از ۵ میلیارد و ۴۷۸ میلیون لیتر فرآورده‌های نفتی وارد کشور شده که ارزشی معادل ۴ میلیارد دلار داشته است. هزینه‌های وارداتی که در آن زمان به ۲۲۵ هزار میلیارد تومان می‌رسید، تقریباً برابر با ۱۰ ماه یارانه نقدی پرداختی به ۸۵ میلیون ایرانی بود. در همین حال، مصرف بنزین در اولین روز سال ۱۴۰۳ به ۱۵۲ میلیون لیتر افزایش یافت که رکوردی تازه در تاریخچه مصرف انرژی کشور به شمار می‌رود. این در حالی است که تقریبا در تمام دنیا به غیر از ایران و تعدادی محدودی دیگر از کشورها خودرو ارزان، و سوخت گران است.

ناترازی بنزین دلایل متعددی دارد که برخی از این دلایل بهمراه راهکار برون رفت از آن عبارتند از: 

۱️⃣ وجود خودروهای فرسوده، خودروهایی که علاوه بر آلودگی هوا بر اقتصاد کشور هم لطمه زده است، زیرا احتراق نا مناسب منجر به مصرف بیشتر بنزین در این خودروها می‌شود که این افزایش مصرف منجر به فشار به تولید و تامین کنندگان بنزین(سوخت) و نهایتا واردات هم می شود. کیفیت خودروهای تولیدی و مونتاژ داخلی بسیار پایین بوده و این خودروها بطور تقریبی دو برابر استاندارد جهانی مصرف بنزین(سوخت) دارند. در واقع بی کیفتی خودروهای داخلی، و عدم رعایت استانداردهای جهانی در تولید خودروهای داخلی، از مهمترین عوامل ناترازی بنزین، می باشد، این موضوع هم باعث افزایش مصرف بنزین و هم افزایش آلودگی هوا در تمام شهرها شده است. در کشور ما مسائل زیست محیطی در تولید خودرو جدی گرفته نمی شود و خودروهایی تولید می‌شود که پلتفرم‌های قدیمی دارد و موتورهای آن آلایندگی بالاتری نسبت به خودروهای جدید دارند. اگر خودروهای داخلی، از کیفیت بالایی بخصوص در تولید موتور (پیشرانه) و قوای محرکه، برخوردار بودند، اکنون مصرف بنزین در کشور نمی بایست از حدود ۶۰-۷۰ میلیون لیتر در روز بیشتر می شد و با توجه به میزان تولید بنزین در کشور می‌توانستیم بیش از ۵۰ میلیون لیتر در روز، بنزین صادر کرده و درآمد خوبی برای کشور بدست آوریم.

۲️⃣ تجهیزات فرسوده پالایشگاه‌ها و تجهیزات سر چاهی و همچنین سالمند شدن مخازن نفت و گاز باعث شده که عملاً راندمان تولید بنزین در کشور پایین بیاید. وجود پالایشگاههای تولید بنزین(سوخت) که قریب به اتفاق فرسوده بوده و در ازای دریافت خوراک(نفت خام) بعلت پایین بودن درجه پیچیدگی این پالایشگاهها، ضریب تبدیل خوراک به بنزین و سایر فرآورده های مفید، اندک میباشد، همراه با میانگین سن بالای این پالایشگاه ها که بیش از ۳۵ سال است، از جمله مهمترین دلایل کاهش تولید این پالایشگاهها است. ضریب پیچیدگی، نحوه عملکرد پالایشگاه را از نظر قابلیت تولید فرآورده‌های با ارزش‌افزوده‌ی بیشتر نشان می‌دهد و در مقیاس ۱ تا ۲۰ اندازه‌گیری می‌شود. در واقع هر اندازه پیچیدگی پالایشگاه بیشتر باشد، توان تبدیل خوراک سنگین نفتی به محصولات سبک‌تر، باکیفیت‌تر و باارزش‌تر بیشتر شده و ایجاد ارزش‌افزوده‌ی پالایشگاه ارتقا می‌ یابد. بین پالایشگاه های ایران، پالایشگاه شازند اراک با شاخص اسمی پیچیدگی نلسون ۹،۴ بالاترین رتبه و پالایشگاه آبادان با شاخص ۳.۶ کمترین رتبه را دارا می باشد. در مجموع و بطور تقریبی، ضریب پیچیدگی پالایشگاه های ایران حدودا ۵.۷ واحد کمتر از میانگین کشور های توسعه یافته است. علت اصلی می تواند عدم وجود واحد ککینگ تاخیری (Delayed Coking) پیش از واحد های شکست کاتالیستی (Fluid catalytic cracking) می باشد، در حالیکه وجود واحد ککینگ تاخیری، موجب کاهش حجم نفت کوره و افزایش فرآورده های میان تقطیر و سبک با ارزش افزوده بالاتر می گردد. اهمیت واحد ککینگ تاخیری در آنجاست که علاوه بر سبک سازی خوراک ورودی و افزایش نسبت هیدروژن به کربن، می تواند خوراک مناسبی را جهت تولید کک های مصرفی در صنایع مختلف فراهم نماید. در واقع افزایش توان فناوری و سطح پیچیدگی پالایشگاه‌های کشور اولویت اصلی افزایش ارزش‌افزوده در این صنعت و دوری از نیمه خام فروشی و حرکتی تولیدی در رفع ناترازی بنزین(سوخت) است.

۳️⃣ برای جلوگیری از این ناترازی، مهمترین وظیفه، انجام کار فرهنگی و مدیریت مصرف در خصوص این مقوله در جامعه است. تا زمانیکه فرهنگ استفاده صحیح از بنزین(سوخت) و مدیریت مصرف در جامعه، همه گیر نشود، ساختن هر تعداد پالایشگاه به تنهایی هر چند ضروری می باشد، جهت تولید بنزین(سوخت) اثربخش نیست، زیرا اخذ نتیجه از کار فرهنگی زمان بسیار بیشتری از ساخت یک پالایشگاه مدرن و یا بازسازی پالایشگاههای فرسوده ی موجود را به خود معطوف می نماید.

۵️⃣ بر اساس توافقنامه سال ۲۰۱۵ پاریس، ۱۹۷ کشور موافقت کردند که برای جلوگیری از شدیدتر شدن تاثیرات تغییرات آب و هوایی، تلاش کنند تا افزایش دمای کره زمین را در سطحی “خیلی کمتر از” ۱.۵” درجه سانتیگراد نگه دارند. توافقنامه سال ۲۰۱۵ پاریس می‌گوید برای رسیدن به این هدف، باید تولید خالص کربن تا سال ۲۰۵۰ به صفر برسد، یعنی در برابر هر مقدار کربن ناشی از استفاده از عوامل تولیدکننده گاز کربنیک، اقداماتی جهت جذب همان مقدار کربن از هوا صورت گیرد. دستیابی به صفر خالص مستلزم کاستن از میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای تا حد امکان و متعادل کردن تولید کربن ناشی از فعالیت‌های مختلف از طریق جذب و حذف مقدار کربن، معادل کربن تولیدی است. رسیدن به این موضوع مستلزم کاهش استفاده از سوختهای فسیلی و جایگزینی انرژی های تجدید پذیر می باشد.

۶️⃣ جایگزینی خودروهای برقی: بر اساس توافقنامه مذکور، کشورها متعهد به جایگزینی انرژی های سبز و تجدید پذیر، بجای سوخت های فسیلی، تعهد به صفر خالص و حرکت در مسیر آن که به معنی خودداری از افزودن به تولید گازهای گلخانه‌ای در جوّ زمین است، می باشند. در این راستا جایگزینی خودروهای برقی راهی برای جبران ناترازی بنزین(سوخت) و پایبند بودن به مفاد پیمان پاریس می باشد. تولید خودروهای برقی در سال‌های اخیر در صنعت خودروسازی جهان شروع شده است که جهان را به سمت خودروهای با موتور پاک، بازدهی بالا و مصرف سوخت پایین و آلایندگی کم سوق میدهد، لیکن متأسفانه تاکنون تولیدات خودروسازان ما به سمت خودروهای هیبریدی و با سوخت‌های سبز پیش نرفته است.

۷️⃣ وجود خودروهای فرسوده در کشور و عدم اهتمام جدی به از رده خارج کردن این خودروها، از جمله مسائلی است که بر مصرف بالای بنزین(سوخت) منجر شده و به ناترازی آن و آلایندگی هوا، دامن می زند. این در حالی است که تعداد خودروهای فرسوده در کشور، اعم از موتورسیکلت، سواری، مینی بوس، اتوبوس، کامیونت، کامیون و سایر خودروها، رقم قابل توجهی است که سوخت بالایی را مصرف کرده و در آلایندگی هوا هم نقش بالایی دارند، بنابراین اگر از رده خارج نشود، تأثیر مضاعفی در ناترازی بنزین(سوخت) دارند. عدم وجود برنامه قابل اجرا، مدیریت ضعیف و نبود استراتژی لازم همراه با عدم تدوین چارچوبی که مالکین اینگونه خودروها از نظر شرایط مالی، نسبت به از رده خارج کردن خودرو، توانمند و راضی باشند، بسیار مهم است.

۸️⃣ نبود سیاستگذاری درست در حوزه انرژی و عدم‌ سرمایه گذاری و اهتمام لازم دولت به متنوع کردن سبد سوخت، از جمله دلایل دیگر ناترازی سوخت در کشور می باشد. هرچند هم اکنون CNG در سبد سوخت کشور قرار دارد، اما حجم و مقدار آن بسیار اندک است و باید تلاش کرد کاستی‌های این موضوع برطرف شود و در واقع هرچه سریع‌تر باید با افزایش تعداد خودروهای گازسوز و برقی و افرایش سهم سوخت های CNG و LPG از میزان مصرف بنزین در کشور بکاهیم و بدینوسیله سبد سوخت خودروها را افزایش و ناترازی بنزین را کاهش دهیم. این موضوع در حالی است که بیش از ۹۵ درصد سبد سوخت کشور وابسته به بنزین است در حالیکه کشورهای نه چندان توسعه یافته از سوخت‌های دیگر برای وسایل نقلیه خود استفاده می‌کنند. کارشناسان معتقدند توزیع هر مترمکعب CNG حدود یک دلار به اقتصاد کشور کمک می‌کند که این موضوع افزون بر مزایای زیست محیطی، با احتساب ظرفیت خالی روزانه، صرفه‌جویی بزرگی را در کشور به همراه خواهد داشت.

۹️⃣ طرح توزیع سهمیه بنزین(سوخت) به افراد

از جمله راههای توزیع منطقی است که میتواند مصرف بهینه را بدنبال داشته باشد، اختصاص سهمیه سوخت به افراد، به جای سیستم فعلی توزیع سهمیه بنزین در ایران که بر پایه خودرو محوری استوار است، می باشد، هر چند انجام این مهم، نیازمند ایجاد و توسعه زیرساخت‌های مدرن و پیشرفته است. این زیرساخت‌ها ضمن اینکه باید از شاخص های بالای امنیتی و کارایی لازم برخوردار باشد، لازم است استفاده از آن برای کاربران نیز آسان باشد. زیرساخت طرح سهمیه بنزین(سوخت) به افراد، شامل تخصیص دقیق سهمیه‌ها و امکان مبادله آسان و مطمئن آن و ایجاد سیستم‌های دقیق و امن برای ثبت‌نام کاربران، همانند ساز و کار بورس کالا می باشد. این سیستم‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که از بالاترین استاندارد‌های امنیتی و کارایی برخوردار باشند تا اعتماد عمومی را جلب کنند و در عین حال، سهولت استفاده را برای کاربران فراهم آورند. بنا بر این طرح توزیع سهمیه بنزین(سوخت) به افراد، می تواند نسبت به حل یا حداقل کاهش قسمتی از ناترازی بنزین(سوخت) و مشکلاتی همچون ترافیک، آلودگی هوا و نابرابری‌های اجتماعی کمک‌ نماید. همچنین این طرح می تواند بعنوان یکی از راهکارهای اصلی برای رفع مشکلات حوزه قاچاق و حرکت به سمت مصرف بهینه، باشد. این رویکرد، امکان تبادل سهمیه‌ها را فراهم آورده و به کاربرد بهینه بنزین(سوخت) و جلوگیری از هدررفت منابع کمک می کند، در حالی که در سیستم کنونی، افراد بدون خودرو از مزایای یارانه بنزین محروم هستند، تخصیص سهمیه به افراد، این نابرابری را برطرف ساخته و یارانه‌ها را به صورت عادلانه‌تری در میان تمامی اعضای جامعه توزیع می‌کند.

? منطقی کردن قیمت بنزین(سوخت):

بی‌شک، اغلب مردم به غیر منطقی بودن قیمت بنزین(سوخت)، واقف هستند اما مشکل آنجاست که بنزین یکی از اثرگذارترین مولفه هایی است که دارای کشش قیمتی بسیار بالایی در سبد خانوار است و نمی‌توان قیمت آن را به راحتی تغییر داد، به‌همین دلیل باید به موضوع تولید-مصرف توجه نمود. در نظرگرفتن شکاف قابل توجهی که در تعادل مصرف و تولید بنزین مشاهده می‌شود و همچنین هزینه‌های سنگینی که واردات بنزین بر اقتصاد کشور تحمیل میکند، ایجاب می‌ نماید دولت با سرعت و دقت بیشتری به اتخاذ تصمیماتی بپردازد که نه تنها قابل اعتماد و مطمئن باشند، بلکه باید به گونه‌ای باشند که پاسخگوی نیاز‌های فوری جامعه بوده و در عین حال، راه‌حل‌های بلندمدت و پایداری را برای مسائل مربوط به انرژی و محیط‌زیست ارائه دهد که این امر مستلزم برنامه‌ریزی دقیق، تحلیل‌های کارشناسی و همکاری‌های گسترده‌ای است که باید در سطوح مختلف دولت و جامعه صورت پذیرفته و همزمان جامعه را در جریان آن قرار داد تا سطح پذیرش موضوع از سوی مردم، با واکنش مثبت روبرو شده و از تکرار بحران‌هایی همچون گذشته جلوگیری شود.

موضوع بنزین(سوخت) در ایران یک مساله اقتصادی نیست بلکه یک موضوع اجتماعی است و باید از روش‌های اجتماعی این مساله را حل کرد. تعداد کسانی که منتفع می‌شوند باید افزایش یابند و تعداد کسانی که از سیاست فعلی آسیب می‌بینند کاهش یابند. این یک اصل در سیاست‌گذاری اجتماعی است برای این‌که این کار انجام شود، نباید در ابتدا به سمت افزایش قیمت رفت. بلکه باید به سراغ آزاد سازی حرکت کرد. اگر قیمت بنزین افزایش یابد ممکن است در توان همه افراد نباشد اما برای افرادی که قیمت اهمیتی ندارد می‌توان بنزین را با قیمت بالاتری عرضه کرد.

۱️⃣۱️⃣ تعیین تکلیف مابه التفاوت حدود ۱۴ میلیون لیتر بنزین که با آمار مصرف روزانه خودرو، تطابق ندارد.

در سال ۱۴۰۱ آمار تعداد خودرو در ایران حدود  ۲۲.۰۲۵.۶۰۵ دستگاه بوده است. وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) رسماً اعلام کرد که طی سال ۱۴۰۲ در مجموع ۱ میلیون و ۳۳۸ هزار و ۸۵۶ دستگاه خودرو در کشور تولید شده است، بعبارت دیگر حدود ۲۴ میلیون خودرو اعم از نو و فرسوده، در کشور تردد دارند. البته در این آمار کلاس‌های مختلف خودرو نظیر سواری، پیکاپ، ون، مینی‌بوس، میدل باس، کامیون، کامیونت، کشنده و اتوبوس لحاظ شده‌اند. اگر پیمایش خودروهای مذکور را در روز ۴۰ کیلومتر در نظر بگیریم، و میانگین مصرف سوخت ۱۲ لیتر به ازاء هر ۱۰۰ کیلومتر باشد، در کل کشور بایستی حدود ۱۰۳ میلیون لیتر مصرف بنزین داشته باشد. فاصله ۱۰۳ میلیون لیتر محاسبه شده که ذکر شد، نسبت به مصرف اعلام شده ی که حدود ۱۱۷ میلیون لیتر مصرف روزانه است، مقدار بالا و قابل تامل می باشد و باید بررسی کرد که این مابه‌التفاوت مصرف بنزین کجا مصرف می‌شود، و حداقل با حساب کتاب عنوان شده از سوی دولت، نمی تواند در خودروهای در حال تردد این مصرف اتفاق بیفتد و لازم است موضوع روشن شود.

۱️⃣۲️⃣ قاچاق سوخت: برآوردها نشان میدهد سود قاچاق سوخت، ساعتی حدود ۲ میلیارد تومان است. طبق گفته مسئولین روزانه حدود ۱۰ تا ۲۰ میلیون لیتر قاچاق بنزین صورت می‌گیرد. اگر همین رقم را در نظر بگیریم، با قیمت آن طرف مرز روزی ۵۰۰ میلیارد تومان یعنی ساعتی دو میلیارد تومان قاچاق بنزین، برای قاچاقچیان سود و برای اقتصاد کشور و کل جامعه زیان دارد. زمانی که صحبت ۲۰ میلیون لیتر بنزین را می‌کنیم یعنی ۲۰۰۰ تریلی در روز و این اعداد را نمی‌توان با پشت نیسان جابه‌جا کرد. اگر ۲۰۰۰ تریلی را در مرزهای کشور داشتیم، بیشتر از ۲۴ ساعت طول می‌کشد که از مرز خارج شوند و این سوال مطرح است که در کشور چگونه چنین چیزی ممکن است.