صنعت پاییندست پتروشیمی؛ قربانی صادرات متانول
تولید محصولات شیمیایی‌محور صنعت پتروشیمی ایران
از میان محصولات پایه تولیدی با احتساب ۲۰درصد تولید آمونیاک و ۴۴درصد متانول، وزن اصلی صنعت پتروشیمی به تولید محصولات شیمیایی اختصاص دارد، اما به غیر‌از اوره برای مورد اول و تعدادی محصول خاص چون فرمالدهید، صنعت متانول در حوزه پاییندستی گروه خود از توسعه چندانی برخوردار نبوده‌است.
عدم‌تناسب بین درآمد و مسوولیت واحدهای واگذارشده
هرچند علت این امر می‌تواند فقدان سرمایه‌گذاری یا بهانه‌‌‌‌‌های مشابه آن باشد، اما آنچه حائزاهمیت است اینکه در هنگام واگذاری واحدهای پتروشیمی به‌ویژه متانولی‌ها و تشکیل هلدینگ‌های غول‌پیکر، ماموریت و چشم‌‌‌‌‌اندازی متناسب با درآمد و مسوولیت اداره و مدیریت واحدهای واگذارشده تعریف نشده‌است. به‌رغم علاقه مالکان این واحدها به توسعه و صادرات محصول خام، به‌نظر می‌رسد تنها بخش بالادست این صنعت مورد‌توجه هلدینگ‌داران بوده و حتی در بازخوانی ماموریت و چشم‌انداز‌‌‌‌‌ها، علاقه‌ای هرچند اندک یا حتی نیم‌نگاهی به بخش توسعه میان دست آن نیز نشده‌است، چراکه ایشان این وظیفه را مختص دولت می‌دانند و نه در حوزه مدیریت‌های خود.
در شرایط کنونی، ظرفیت تولید محصولات پایه در صنعت پتروشیمی کشور معادل ۳۲میلیون تن درسال بوده که ۴۴درصد آن به تولید متانول اختصاص دارد، در حالی‌که همین ظرفیت در تولید جهانی حدود ۸۸۴تن در سال‌است که سهم متانول حدود ۱۶میلیون‌تن است. از این‌رو می‌توان به‌سادگی دریافت تولید متانول در صنعت پتروشیمی ایران بیشترین سهم را درمیان محصولات پایه داشته که از قضا کمترین سهم را در بخش میان‌‌‌‌‌دست و صنایع پاییندستی پتروشیمی دارد.
اگر سهم ظرفیت ۴۴درصدی تولید متانول را با سهم ۲۴درصدی تولید اتیلن و سهم ۴درصدی پروپیلن در صنعت پتروشیمی مقایسه کنیم که منجر به تولید انواع پلیمرها و به‌تبع آن توسعه صنایع پاییندست می‌شوند، به نیکی در‌می‌‌‌‌‌یابیم که مالکان واحدهای متانول به‌رغم داشتن مقام اول تولید، برخلاف مالکان واحدهای پلیمری، تمایل عجیبی به صادرات این محصول داشته و دارند. شاید آنچه این تمایل به صادرات را تشدید کرده‌است، خوش‌بینی نسبت به افزایش سود واحدهای متانولی و پیش‌بینی افزایش تقاضا برای متانول است که بر اساس برآوردها در ۵ سال‌آینده با رشد سالانه ۳درصد، افزایش تقاضای ۱۴میلیون تنی برای آن پیش‌بینی می‌شود.
از معمای خوراک تا توسعه پاییندست
در این میان، بسیاری از تولیدکنندگان بالادست پتروشیمی و هلدینگها، مواردی چون مقایسه با ابر تولیدکنندگان متانول در جهان و قیمت خوراک را محل مناقشه خود با دولتمردان قرار می‌دهند. تولیدکنندگان بزرگ متانول در جهان، اساسا چندملیتی بوده و واحدهای متمرکز در یک کشور یا یک منطقه ندارند. از این‌رو نمی‌توان مقایسه‌ای معنا‌دار بین این شرکت‌ها و تولیدکنندگان داخلی تعریف کرد. یک شرکت بین‌المللی که واحدهای تولیدی آن از خاور دور تا انتهای آمریکای‌لاتین فعال هستند، فقط بر اساس معیارها و قوانین بین‌المللی و طبق قراردادهای مشخص، نرخ و نحوه دسترسی به خوراک گاز را مشخص می‌کند.
از سوی دیگر، درخصوص تکمیل زنجیره ارزش هم نکته جالب اینجاست که به‌رغم ظرفیت تولید سالانه حدود ۱۴میلیون‌تن متانول در کشور، این محصول نمی‌تواند آنچنان‌که باید، با مجموع ظرفیت تولید حدود ۹میلیون‌تن اتیلن و پروپیلن، در بخش صنایع پاییندستی نقش داشته باشد و این فاصله تناژ تولید و موثر نبودن در بخش پاییندست، بسیار حائزاهمیت و محل سوال است. در سال‌گذشته نزدیک به ۲/ ۴میلیون‌تن انواع پلیمر از کشور صادر شد و به‌نوعی می‌توان گفت موتور محرکه صنایع پاییندست دربخش پلاستیک و پلیمرها، تنها ۷/ ۳میلیون‌تن خوراک را به خود اختصاص داده‌است، به‌طوری‌که تاثیر همین میزان خوراک پاییندست را می‌توان در نمایشگاه «ایران پلاست» شاهد بود. حضور بیش از ۱۳۰۰ واحد فعال در صنعت پاییندست پلیمر در این رویداد می‌تواند گواهی بر موفقیت صنعت پلیمری در کشور باشد.
اما آنچه که نگاه به تکمیل زنجیره متانول را کمی پیچیده‌تر می‌کند، مقایسه تولیدکنندگان داخلی با نگاه و استراتژی تولیدکنندگان خارجی است؛ به‌عبارتی تولیدکنندگان داخلی متانول به‌دنبال ایده صادرات بهتر از توسعه و تکمیل زنجیره ارزش هستند و این امر را گرفتاری بزرگ با ادعای «متانکس» می‌دانند.
معرفی اجمالی متانکس
«متانکس» (شرکت صنایع شیمیایی کانادایی)، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده متانول جهان با ۱۱واحد تولیدی در ۶سایت و ظرفیت نصب ۳/ ۹میلیون تن، در سال۲۰۲۱ نزدیک به ۱۳درصد از کل بازار ۹۰میلیون تنی متانول جهان را به خود اختصاص داد. همچنین این شرکت با احداث واحدی به ارزش ۳/ ۱میلیارد دلاری در لوئیزیانای آمریکا، قصد دارد ظرفیت تولید خود را تا سال۲۰۲۴ به ۱/ ۱۱میلیون تن افزایش دهد. پراکندگی واحدهای تولیدی «متانکس» در سراسر دنیا از شیلی تا نیوزیلند و پیچیدگی‌های خاص در دسترسی به خوراک گاز طبیعی برای واحدهای تولیدی، این شرکت را وادار کرد تا در سال۲۰۲۱ دو واحد تولیدی در نیوزیلند و ترینیداد را با ظرفیت تولید سالانه ۲۵/ ۱میلیون تن و یک واحد را در مصر به دلایل غیرفنی متوقف کند.
بنابراین، موضوع جهانی «کمبود خوراک» و محدودیت دسترسی به آن برای واحدهای تولیدی، امری قابل پیش‌بینی است که شرکت‌های بزرگ در تمامی دنیا با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، اما فراموش نکنیم که ویژگی منحصربه‌فرد «انعطاف‌پذیری مدیریتی» به‌همراه «تسلط بر منابع بین‌المللی» می‌تواند تولیدکنندگان و هلدینگها را از بن‌بستی به‌نام تامین خوراک نجات دهد. «متانکس» که مورد مثال و زبانزد بسیاری از تولیدکنندگان کشورمان نیز هست، در سال۲۰۲۱ از ظرفیت۳/ ۹میلیون تن، تنها موفق به تولید ۵/ ۶میلیون تن شد که این میزان برابر با ۷۰درصد ظرفیت اسمی آن است. پس ملاحظه می‌کنیم که جنس مشکلات تولیدکنندگان در سراسر دنیا شبیه به یکدیگر است، ولی راهکارهای آنها بسیار متفاوت از هم.
از منظر قیمت‌گذاری نیز فشارهای مشابهی به تمامی تولیدکنندگان در سراسر دنیا وارد می‌شود. سوال اساسی اینجاست که آیا تولیدکنندگانی که گاز طبیعی را با حداقل هزینه در محل یا نزدیکی واحد خود دریافت می‌کنند، از تولیدکنندگان متانول در چین که زغال‌سنگ را در غرب کشور، استخراج و به شرق انتقال می‌دهند تا آن را طی فرآیندی به متانول (براون متانول) تبدیل کنند، بیشتر متضرر می‌شوند؟ شرکت‌های بزرگ تولیدی چون «متانکس» با سرمایه‌گذاری میلیارد دلاری در کشورهای صاحب گاز طبیعی، قراردادی منعقد می‌کنند که ۶۰ تا ۷۰درصد آن در پیوند با قیمت متانول بوده و مابقی بر اساس قیمت شاخص‌هایی چون «هنری هاب» است، گرچه این شاخص ممکن است در شرایط فعلی در سطح پایین و در حدود ۱۱ سنت به ازای هر متر‌مکعب برآورد شود، اما به‌خاطر داشته باشیم که در ماه نوامبر یعنی کمتر از دو ماه گذشته، این شاخص بالای ۷ دلار به ازای mmbtu بود.
به‌عنوان مثال ؛ برای تولید یک‌تن متانول، ۲۸ تا ۳۱ (mmbtu) خوراک گاز موردنیاز است و در بحران انرژی سال۲۰۲۲ شاخص قیمت «هنری هاب» تا ۲۵ دلار نیز افزایش یافت، به‌طوری‌که قیمت تولید یک تن متانول در اروپا تا مرز ۷۰۰ دلار نیز رسید. پس چگونه است که با محاسبه برخی کارشناسان، تولیدکنندگان جهانی متانول از خوراک تقریبا ارزان بهره‌مند هستند؟ حال و در شرایطی که قیمت گاز رو به کاهش است و به زیر ۳ دلار به ازای mmbtu، رسیده و به‌تبع آن قیمت تولید متانول برای تولیدکنندگان خارجی نیز کاهش یافته، انصاف نیست که بگوییم قیمت خوراک در همه‌جای جهان جز ایران ارزان‌تر است. به بیانی دیگر، نمی‌توان برای شاخص‌های جهانی، قیمت‌های ثابت را لحاظ کرد ؛ مگر آنکه در قرارداد خوراک این نکته به صراحت قید شده باشد. ۶ماه پیش تولیدکنندگان اروپایی و آمریکایی به دلیل رکوردشکنی بی‌سابقه قیمت گاز، واحدهای خود را به‌صورت نیمه‌تعطیل درآوردند، اما در شرایط فعلی و با توجه به کاهش قیمت جهانی گاز و بازار نسبتا آرام اروپا و آمریکای‌شمالی، به‌نظر می‌رسد سود خوبی هم نصیب آنها خواهد شد.
لزوم همه‌‌‌‌‌جانبه‌‌‌‌‌گرایی در تولید
نتیجه آنکه در بحث تولید هر دو روی سکه را باید دید. به‌طور کلی نمی‌توان انتظار سود بالای همیشگی را داشت و اساسا میانگین تولید در یک بازه زمانی یکساله را باید مورد‌توجه قرار داد. البته پر واضح است که نقش مدیریت آشنا به فضا و روابط بین‌المللی در راستای تامین خوراک و فروش محصول در بازارهای جهانی، اهمیت و ضرورت بیشتری دارد. نکته دیگر؛ بازار هدف متانول «ایران» است. به‌خوبی می‌دانیم که درمیان بازارهای چهار‌گانه متانول جهان، چین در شرایط کنونی دارای پایین‌ترین سطح قیمت است و قیمت متانول در این بازار به ازای هر‌تن ۳۷۰ دلار برآورد می‌شود. در بازار آمریکا نیز قیمت متانول، به ازای هر‌تن نزدیک به ۵۷۰ دلار و در اروپا نیز حدود ۴۷۰دلار برآورد می‌شود. به‌عبارتی، درحالی‌که مقصد نهایی ۹۰درصد متانول صادراتی ایران، کشور چین است، پر واضح است که با توجه به روند فعلی بازار، منافع کمتری نصیب تولیدکنندگان کشورمان می‌شود.
البته نباید از یاد برد، قیمت متانول در بازار چین در ابتدای ۲۰۲۱ به یکباره افزایش چشمگیری داشت و به مرز ۶۰۰ دلار به ازای هر‌تن رسید. این شوک افزایشی قیمت به‌دنبال رکود اقتصادی و پاندمی کرونا در ۲۰۲۰ بود که باعث توقف تولید بسیاری از واحدها شد. در سال۲۰۲۱ تقاضای جهانی متانول رشد چشمگیری داشت و همین دلیلی بود که یکباره قیمت متانول به حداکثر میزان خود برسد، اما پس از ثبات نسبی و آهسته‌شدن آهنگ رشد اقتصادی، قیمت‌ها به حالت تعادل بازگشت. در شرایط فعلی قیمت تجارت متانول بازه ۳۵۰ تا ۴۰۰ دلار را به ازای هر‌تن تجربه می‌کند. البته همانطور که پیش‌تر ذکر شد، این نکته را نباید فراموش کرد که به لحاظ منطقه‌ای، تغییر قابل‌توجهی در قیمت متانول را شاهد هستیم، تغییراتی که بازار آمریکا، اروپا، چین و آسیا -پاسیفیک را شامل می‌شود.
گرچه بازار چین، پایین‌ترین سطح قیمت‌ها را در شرایط فعلی داراست و بسیاری از تولید کنندگان، «تحریم» را علت «تک مقصد» بودن صادرات عنوان می‌کنند و رویکرد تولیدکنندگان هم به‌سوی این بازار است، ولی این پرسش اساسی مطرح است که چطور در ژانویه۲۰۲۲ بر اساس گزارش IHS Markit، درخصوص هزینه حمل، آربیتراژ و میانگین حاشیه سود صادرات متانول بر اساس مناطق هدف، بیشترین حاشیه سود به تولیدکنندگان متانول خاورمیانه در صادرات به آسیای جنوب‌شرقی با متوسط قیمت ۲۹۶ دلار بر تن بود؟ در آن بازه زمانی تولیدکنندگان داخلی متانول، بحث بالا‌بودن قیمت‌های خوراک را مطرح نکردند، در حالی‌که حاشیه سود صادرکنندگان آمریکای‌جنوبی و شمالی به مقصد چین به‌طور متوسط ۱۵۶ تا ۱۶۴ دلار بر‌تن بود که به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از سود صادرکنندگان خاورمیانه کمتر بوده‌است.
آیا این استدلال از سوی تولیدکنندگان متانول کشورمان منطقی است که چون بازار هدف ما، قیمت پایین‌تری نسبت به سایر مناطق دارد، باید خوراک ارزان‌تری را نیز دریافت کنیم؟ در صورتی‌که ابتدای سال‌گذشته میلادی بیشترین سود را نسبت به صادرکنندگان سایر مناطق داشته‌اند. نکته آخر، ضرورت توجه هلدینگها و تولیدکنندگان متانول به صنایع پاییندست و تکمیل زنجیره ارزش است. هر شرکت و سازمانی راهبرد و سیاست‌های مختص به خود را داراست. به‌عنوان مثال مدیریت «متانکس» با «باسف» آلمان تفاوت راهبردی دارد. یک شرکت از پایه‌ای‌ترین محصولات تا پیچیده‌ترین ماده‌شیمیایی را تولید می‌کند، در حالی‌که شرکت دیگر فقط در حوزه بالادستی فعال است. به‌عبارتی؛ قرار نیست شرکت‌ها و تولیدکنندگان در سطح جهان مدل توسعه یکسانی داشته باشند.
در دو دهه گذشته در ایران زیرساخت‌های توسعه بخش بالادست پتروشیمی توسط دولت پایه‌ریزی شده و در شرایط فعلی نیز نگاه به تکمیل زنجیره ارزش بسیار ضروری و حیاتی است؛ زیرا اشتغال و افزایش تولید ناخالص ملی بستگی مستقیمی به این رویکرد دارد. رویکردی که بسیاری از همسایگان خارجی به‌رغم عدم‌تولید محصولات پایه، اما به دلیل راهبرد منسجم در بخش پایین دست، بر ایجاد ارزش‌افزوده بالاتری متمرکز شده‌اند. بدون‌تردید، متانول سهم عمده‌ای در توسعه آینده صنعت پتروشیمی ایران دارد. محصولی که با ترکیب با بنزین یا حتی به‌صورت خالص، می‌تواند به‌عنوان سوخت پاک با حداقل انتشار گروه کربنی و نیتروژن مورد‌استفاده انواع خودروها باشد؛ همان خودروهایی که هم‌اکنون در چین، استرالیا و انگلستان مشاهده می‌کنیم. متانول می‌تواند آینده اقتصاد، حمل‌ونقل و صنعت ایران را دگرگون کند و چه خوب که در این جهش بزرگ همه تولیدکنندگان سهیم باشند و به‌جای درخواست خوراک ارزان؛ اشتغال و رفاه مردم را نیز لحاظ کنند.
