صنعت پتروشیمی، پیشتاز در بومی سازی
هر گاه یک کشور، دانش تولید سخت‌افزارهای مربوطه را با تمسک به توان داخلی و بدون نیاز به کشورهای رقیب به فرجام برساند، آنگاه باید از آن دانش به عنوان دانشی بومی یاد کرد.
به گزارش حبرگزاری پتروشیمی ایران(ایپنا)؛موضوع بومی‌سازی تکنولوژی صرفا با خرید سخت‌افزارها حاصل نمی‌شود. هر گاه یک کشور، دانش تولید سخت‌افزارهای مربوطه را با تمسک به توان داخلی و بدون نیاز به کشورهای رقیب به فرجام برساند، آنگاه باید از آن دانش به عنوان دانشی بومی یاد کرد. متاسفانه یکی از دلایل گرفتاری در تار و پود جهان سومی بودن ما، به همین فاصله داشتن از بومی‌سازی تکنولوژی روز باز می‌گردد. از همین رو وقتی با تحریم مواجه می‌شویم، از ورود برخی کالاهای اساسی عاجز خواهیم شد؛ چراکه بعضا دانش تولید آنرا در کشور نداریم. اما وضعیت صنعت پتروشیمی چطور است؟ آیا در این صنعت به خودکفایی تمام نائل شده‌ایم یا هنوز برای سرپا ماندن، به وجود ابرشرکت‌های خارجی در راستای واردات تکنولوژی روز وابسته هستیم؟
نقطه عطف راه‌اندازی صنعت پتروشیمی در کشور را می‌توان به سال ۱۳۳۷ یعنی زمانی که کارخانه کود شیمیایی در مرودشت احداث گردید، باز گرداند. ۵ سال بعد از این حرکت، شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس شد. روند توسعه این صنعت در دهه ۵۰ طوری بود که سهم تولیدات پتروشیمی از تولید ناخالص، نزدیک به ۷۰ درصد رسید. اما بعدها ضمن انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و سپس تحریم‌های جهانی، این روند تا حدی مختل شد.
با تدوین برنامه‌های توسعه‌ی اقتصادی (برنامه اول) تصمیم بر این شد تا رکود اقتصادی ناشی از دفاع مقدس و دوران بازسازی به حداقل برسد. در این برنامه قرار بود صنعت پتروشیمی نیز از این موهبت برخوردار گردد. ماحصل چنین تلاشی طرح‌هایی جدید همچون پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی شازند اراک و … شد. از همان ابتدا، برای بومی شدن این صنعت استراتژیک، تلاش‌هایی صورت می‌گرفت. هر چند متخصصان خارجی در راه‌اندازی چنین مجتمع‌هایی نقش داشتند؛ اما ضمن خرید دستگاه‌های مورد نیاز برای این صنعت و بهره‌گیری از متخصصان غیربومی، مسیر بومی‌سازی به نحو احسن طی می شد. این روال بهره‌مندی از متخصصین و تولیدات خارجی، ما را یاد محتوای قراردادهای IPC در سال‌های اخیر می‌اندازد که زمانی قرار بود در حوزه نفت اجرایی شوند. در آن قراردادها علاوه بر استفاده از توان، تکنولوژی و سرمایه خارجی، شرکت طرف قرارداد به ایران تضمین می‌داد تا دانش روز را نیز در صنعت نفت کشور آموزش و بومی‌سازی کند.
بر خلاف قراردادهای موسوم به IPC که به دلیل بازگشت تحریم به فرجام مشخصی ختم نگردید، در صنعت پتروشیمی، این هدف (یعنی بومی‌سازی تکنولوژی) به اجرا درآمد. در اول راه، اگرچه بسیاری از تاسیسات و دانش روز وارداتی بود، اما در ادامه و طبق برنامه‌های تعیین شده، این دانش وارداتی به یک دانش بومی تبدیل شد. شاید اگر سایر صنایع نیز مانند صنعت پتروشیمی در بومی‌سازی دانش روز تکاپو می‌کردند، امروزه هر یک از صنایع کشور، به معنای صنعت پتروشیمی، دارای استخوان‌بندی بومی بودند.
تاییدیه کارشناسان
تلاش برای بومی‌سازی این تکنولوژی که دارندگان آن بدون شک دارای پرستیژ سیاسی – اقتصادی ویژه‌ای در جهان خواهند بود، در عموم دولت‌های بعد از جنگ ادامه داشت. البته گاه و بی‌گاه نوساناتی هم در این هدف، دامان دولت‌ها را می‌گرفت. به عنوان نمونه زمانی که با تمسک به اصل خصوصی‌سازی در حین واگذاری‌ها، توان تولید در این صنعت به شدت کاهش یافت. برای تغییر این مسیر، دو هدف پیش‌رو بود: یکی بازگرداندن تولید به سطوح قبلی و دیگری ادامه مسیر بومی‌سازی در صنعت پتروشیمی کشور.
در همین زمینه بهزاد محقق حضرتی نائب رئیس دوم کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران و کارشناس حوزه نفت و پتروشیمی، در گفت‌وگو با “نیپنا” ضمن تایید اصل بومی‌سازی دانش در صنعت پتروشیمی کشور گفت: در حال حاضر بسیاری از صنعت پتروشیمی کشور بومی شده است. به غیر از موضوع لایسنس و همچنین تولید برخی از اقلام، باید گفت از صفر تا صد مباحث مربوط به مهندسی این صنعت توسط مهندسان ایرانی اجرایی می‌شود. در خصوص ساخت و ساز نیز همینگونه است. البته فعلا برخی اقلام کالاها وارد می‌شوند که رقم چندان چشمگیری نیست. اکثریت کالاهای مورد نیاز این صنعت در ایران تولید می‌شود. در دو دهه گذشته پیشرفت‌های خوبی در این زمینه داشته‌ایم که قابل تقدیر است.
او در پاسخ به این سوال که آیا اکنون دانش بومی صنعت پتروشیمی در ایران به حدی رسیده که بتوانیم نیروی کار و مخصصین خود را برای احداث واحدهای پتروشیمی به سایر کشورها اعزام کنیم، تصریح کرد: واقعیت این است که توان ما در این زمینه بسیار بیشتر است. وضعیت متخصصین ایرانی در حوزه صنعت پتروشیمی، به لحاظ فنی بالاتر از چنین خواسته‌‌ای است. در حال حاضر ما می‌توانیم برای دیگر کشورها پالایشگاه و پتروشیمی بسازیم. به لحاظ فنی در وضعیت بسیار مناسبی قرار داریم و می‌توانیم چنین کاری انجام دهیم.
او گفت: توان فنی کشور در صنعت پتروشیمی واقعا به گونه‌ای است که بتوان آنرا با کشورهای پیشرفته مقایسه کرد. البته در برخی موارد هم مشکلاتی وجود دارد. به عنوان نمونه بحث تامین مالی که این موضوع به بُعد فنی ماجرا و توان متخصصین این صنعت باز نمی‌گردد. از طرفی دیگر لایسنس برخی از تولیدات این صنعت، صرفا نزد تعداد انگشت شماری از کشورها است. فراموش نکنیم شرکت هایی که لایسنس یک محصول را دارند، محدود هستند. غیر از این دو بحث، باید گفت ما در تاسیس و احداث واحدهای پتروشیمی با کشورهای پیشرفته تفاوتی نداریم. به همین جهت در بومی شدن صنعت پتروشیمی کشور هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد.
این کارشناس حوزه پتروشیمی افزود: در تولید برخی کالاها در صنعت پتروشیمی گاها به صرفه نیست که در تولید آن خودکفا شویم و گاه بهتر است که آن کالاها وارد شود. حتی کشورهای پیشرفته نیز در تولید عموم کالاها خودکفا نیستند و بخشی از نیازهای خود را وارد می‌کنند. نیازی نیست که همه کشورها صاحب لایسنس شوند. در یک پالایشگاه پتروشیمی که ۴۰۰ میلیون دلار هزینه ساخت آن می‌شود، تنها حدود ۲۰ میلیون دلار آن به لایسنس باز می‌گردد که رقم چندان مهمی به نظر نمی‌رسد. لذا نیازی نیست که همه این اقلام را تولید کنیم. البته در حال حاضر هر از گاهی این کالاها در ایران وارد خط تولید می‌شوند. به همین دلیل علاوه بر بومی‌سازی این دانش، روز به روز از واردات بی‌نیازتر می‌شویم.
متخصصین کشور ما می‌توانند یک واحد پتروشیمی را روی کاغذ پیاده کنند و در محیط واقعی، آن نقشه را اجرایی نمایند. اگر امروز متخصصین ما به کشورهای پیشرفته سفر کنند و واحدهای پتروشیمی آنها را ببیند، دیگر دهانشان باز نمی‌ماند؛ چراکه مشابه همان را در ایران ساخته‌اند و می توانند بسازند. این همان بومی شدن صنعت پتروشیمی است.
مصادیق را ببینیم
در زمینه‌ی تولید و بومی‌سازی کاتالیست‌هایی که مورد نیاز صنعت پتروشیمی است، موارد متعددی را می‌توان درج کرد. در برخی موارد حتی شاهد صرفه‌جویی‌های بسیار کلان در حد ۵۰۰ میلیون یورو بوده‌ایم. لذا نمی‌توان اهمیت چنین بومی‌سازی را کم پنداشت. این بومی‌سازی‌ها البته فقط در زمینه کاتالیست نبود. در عموم کالاهای مورد نیاز در صنعت پتروشیمی، این بومی‌سازی‌ها شکل گرفت.
کمپرسورها نمونه دیگری از بومی‌سازی در صنعت پتروشیمی بودند. در اواخر سال ۹۸ خبر بومی‌سازی کمپرسورها به گوش رسید. کمپرسورها قلب تولید در مجتمع‌های پتروشیمی محسوب می‌شوند که بعد از بازگشت تحریم‌ها، ارسال آن به ایران با مشکلات جدی مواجه شد. اما متخصصین کشور ضمن تولید انواع کمپرسور، حتی در تولید، بومی‌سازی، طراحی و ساخت اکسترودرهای مورد نیاز صنایع پتروشیمی قدم‌های مهم و اساسی برداشتند. طوری که نیاز صنعت پتروشیمی کشور به واردات این کالاها، مرتفع گردید. بنابه گزارش‌های موجود، در پتروشیمی‌های جم، مارون، شازند و سایر پتروشیمی‌های دیگر، این تجهیزات تأمین و بدون حضور خارجی‌ها، بدون کوچک‌ترین مشکلی در حال فعالیت هستند.
اما در لابلای بومی‌سازی این کالاها نباید از یک موضوع اساسی‌تر فارغ شویم. بدون تردید اگر محتوای این پیشرفت‌ها را در زمینه تولید کالا و بومی‌سازی پیگیری کنیم، به اصل منابع انسانی و تربیت متخصصین برخورد خواهیم کرد. پشت عموم این پیشرفت‌ها، متخصصینی وجود داشته که با تمسک به علم خود، کشور و بخصوص صنعت پتروشیمی را از حضور بیگانگان بی‌نیاز نموده‌اند؛ متخصصینی که گاه ضمن تنگ شدن عرصه فعالیت، تحت عنوان “فرار مغزها،” به آسانی در هر کشوری پذیرفته می‌شوند و او را به دیده‌ی منت پذیرش می‌کنند. از قضا همین مساله تلخ نشان از تربیت صحیح متخصصین شایسته دارد. خوشبختانه در عرصه‌پتروشیمی چنین موضوعی کمتر جریان دارد و بیشتر متخصصین در همین بدنه صنعت پتروشیمی به کار گرفته می‌شوند. در صنعت پتروشیمی و با نگرش خاص NPC به همکاری بدنه دانشگاهی، متخصصینی پرورش یافتند که عموم بومی‌سازی‌های صورت گرفته، مدیون تلاش آنهاست.
احداث و راه‌اندازی ۱۷ گانه پتروشیمی‌ها و جهش‌های صورت گرفته در افزایش تولید از همین واقعیت پرده‌برداری می‌کند. بدون تردید در جهش‌های دوم و سومِ پیشب بینی شده در پتروشیمی، در صورتی که سیاست دولت‌های بعد از دولت دوازدهم، تغییر غیرکارشناسانه نداشته باشد، منجر به بکارگیری بهتر همین متخصصین خواهد شد.
بعید نیست که ضمن یک همگرایی سیاسی با دنیای خارج، بتوانیم ضمن بهره‌گیری از موهبت الهی سرزمین‌مان که مملوء از منابع غنی است، به قطب بزرگ پتروشیمی در منطقه و جهان تبدیل شویم. این یک آرزو نیست. یک پیش بینی است که تنها با مقداری تدبیر و تسامح در سیاست خارجی می‌توانیم به آن دست یابیم.
