کتاب “۵۰ سال نفت ایران” تالیف مصطفی فاتح، در واقع یکی از چند مرجعِ نخست تاریخ رویدادهای نفتی در ایران است. چاپ اول این کتابِ تاریخی، حدودا به سال۱۳۴۲ برمی­گردد، یعنی زمانی که هنوز مولف آن در قید حیات بود. کتاب حاضر را نشر علم، از روی نسخه قدیمی کتاب که در واقع نسخه اصل آن به حساب می آید، در سال ۱۳۸۴چاپ کرده است

در هر حال اثر حاضر در میان کتاب هایی که راجع به تاریخ نفت نگاشته شده، یکی از نمونه های بسیار مطرح و معتبر در زمینه «تاریخ پژوهی نفت» به شمار می آید.

تاریخ نفت به دلیل اهمیت و حساسیتی که داشته، همواره در صدرِ توجه پژوهشگران و محققین داخلی بوده است. در این خصوص مراجع و کتاب های متعددی نیز منتشر شده است، مانند “سی سال تاریخ نفت” از قباد فخیمی یا “خواب آشفته نفت” از محمدعلی موحد. اهمیت کتاب حاضر از آن نظر است که مولف، یکی از مدیران باسابقه در صنعت نفت در دوران پهلوی است.۱

کتاب، همان گونه که از نامش بر می آید صرفا ۵۰ سالِ نخست تاریخ نفت ایران را مورد بررسی قرار داده است. ناگفته نماند که مولف، برای تحقیق خود، جلد دومی را نیز در نظر داشت که ظاهرا فرصت تالیفش هیچ گاه فراهم نشد. با این همه، کتاب حاضر همان طور که اشاره شد از مراجع بسیار مهم و اساسی در حوزه مطالعاتی ِتاریخ نفت است.

مولف در مقدمه کتاب، ماجرای نگارش این کتاب و تاخیری را که در انتشار آن رخ داده، چنین شرح می ­دهد:

«سالهاست که قصد دارم حقایقی در باره این ثروت ملی، یعنی نفت را به عرض هموطنان برسانم ولی به دلایلی، این امر ممکن نبود، چون تا سال۱۳۳۰ خود در موسسات نفتی دارای مسولیت های خطیر و بسیار مهمی بودم. اگر پیش از آن تاریخ، به تالیف و نشراین کتاب می پرداختم، احتمالا مغرضین، پیرایه ای بر آن می بستند و اظهارات موجود در آن را با شغل من مرتبط می ساختند که بعدها منجر به مشکل آفرینی های متعدد می شد. علاوه بر آن، اشتغال در یک پُست رسمی، همزمان با افشای مسایل داخلی آن، عُرفاً سازگار نیست! آن هم در زمانی که به عنوان یک مدیرکل یا مسئول تام، سرگرم خدمت نمودن در آن هستیم… این دلایل باعث شد که نگارش این کتاب تا پایان خدمتم در شرکت نفت، به تاخیر بیفتد». (ص۲ پیشگفتار کتاب)

با مطالعه کتاب می توان دریافت که بسیاری از نوشته های آن حاصل اتفاقاتی برگرفته از تجربیات شخصی است. این نکته در عین حال می تواند یکی از جنبه های مثبت کتاب باشد. حتی برخی اسنادی که در تالیف کتاب مورد استناد وی قرار گرفته، بخشنامه هایی بوده که پیش از این به امضای خود او رسیده است!

* * *

مواردی که کتاب را ارزشمندتر می سازد، بهره برداری از جدول ها، نمودارها و شاخص هایی است که نشان از دقت وی در امر پژوهش های نفتی دارد. علاوه بر موارد پیشگفته، مولف از عکس ها و تصاویر تاریخی زیادی برای تالیف این مجموعه سود جسته است که به افزایش سندیت این اثر منجر شده و شمار اسناد استفاده شده در کتاب را به بیش از ۱۰۰ مورد رسانده است.

کتاب “۵۰ سال نفت ایران”  دارای۱۴ فصل مجزا است. علاوه بر این، پیشگفتار مفصلی، در حدود ۳۰ صفحه دارد. اهمیت این پیشگفتار در آن است که مولف از فرصت استفاده کرده و مختصری از سوابق شخصی و حرفه ای خود را برای اطلاع خوانندگان، به متن اصلی افزوده است. وی ضمن توصیف شرایط تحصیلی خود، به تحلیل مسایل سیاسی و اجتماعیِ خود در آن زمان پرداخته است. سرفصل های این کتاب عبارتند از:

نفت از آغاز تا کنون؛ نفت از نظر علمی و صنعتی؛ مبارزه و رقابت در راه نفت؛ نفت خاورمیانه و اهمیت آن؛ تاریخچه نفت جنوب؛ تاریخچه نفت شمال؛ کشمکش بر سر نفت؛ قیام مردم ایران برای حق خود؛ قصور و غفلت شرکت ملی نفت ایران؛ نتایج سوء سیاست های انگلیس؛ علاقمندی دیگران به نفت ایران؛ غفلت متصدیان امور و ملی شدن نفت ایران از جمله سرفصل های این کتاب است.

همان طور که ملاحظه می شود، مولف پرداختن به تاریخ نفت را از زوایای مختلف در این کتاب مورد توجه قرار داده و تلاش زیادی برای انتقال اطلاعات مفید در این زمینه ها به خوانندگان نموده است.

از میان فصول کتاب، دو فصلِ «مبارزه و رقابت در راه نفت» و «نفت خاورمیانه» بسیار قابل استفاده است. البته نباید تصور کرد که سایر فصول کتاب دچار کاستی بوده اند یا مثلا از دقت کافی برخودارنیستند، بلکه هدف اشاره به ارزیابی خوب مسائل در این بخش ها است و گر نه تمام فصول کتاب کما بیش اطلاعات جالبی را به خواننده می دهد.

* * *

داشتن نمایه «نام های خاص» یا فرهنگ اَعلام در پایان کتاب، از مزایای دیگر این مرجع نفتی است. در مجموع همجواری مولف با ماجراهای تاریخی که کتاب را به آمیزه ای از لمس نزدیک رویدادها و روایت و تحلیل حوادث، تبدیل کرده، از مهم ترین ویژگی های این اثر است که خواننده علاقمند به تاریخ نفت نمی تواند به آسانی از آن بگذرد.

احمد کعبی فلاحیه

۱- مصطفی فاتح (۱۳۵۷-۱۲۷۴) از قدیمی ترین مدیران نفتی ایران است که تحصیلات خود را در رشته اقتصاد در آمریکا به پایان رساند و پس از ورود به ایران در سال ۱۲۹۹، به استخدام شرکت نفت انگلیس و ایران درآمد. وی به سرعت مدارج ترقی را طی کرد و به سطوح بالای مدیریتی شرکت نفت رسید. فاتح در جریان ملی شدن نفت از مصدق دفاع کرد و به همین دلیل بعدها دولت پهلوی میانه خوبی با او نداشت و حتی از انتشار جلد دوم کتاب او (۵۰ سال نفت ایران) جلوگیری به عمل آورد. فاتح در فروردین سال ۱۳۵۷ به انگلستان سفر کرد و در شهریور همان سال در انگلیس درگذشت.