پتروشیمی‌ها چقدر به محیط زیست آسیب می‌زنند؟
یکی از حوزه‌هایی که فعالان محیط زیست عموما نگران وضعیت انها در آسیب زدن به محیط زیست هستند حوزه‌ی پتروشیمی‌ها است.
پتروشیمی‌ها و گازهایی که تولید می‌کنند و مواد نفتی مورد استفاده‌ی آنها بیم آسیب به محیط زیست، خصوصا در بخش هوا را زیاد می‌کند. با عبدالرسول دشتی، کارشناس حوزه پتروشیمی‌ها و رئیس سابق روابط عمومی هلدیگ خلیج فارس در اینباره می‌گوید پروژه‌هایی برای بهبود وضعبت تعریف شده اما برای اجرای آنها باید موانع برداشته شود. یک حقوقدان محیط زیست هم در این مورد گفت که کمبود قوانین در این مورد مسئله‌ساز نیست بلکه باید توجه بیشتری به بخش نظارت و ضمانت اجرا شود. جمال قدوسی، فعال محیط زیست نیز می‌گوید: متاسفانه بیشتر واحدهای نفتی به ویژه پالایشگاه‌ها که دانشجویان من روی آن کار کرده‌اند، تحقیقات نشان می‌دهد که اطراف بیشتر پالایشگاه‌ها مثل پالایشگاه تهران، شیراز، اراک، اصفهان، تبریز و کرمانشاه به صورت دایره‌وار، البته نه کاملا به صورت دایره چراکه به باد و ویژگی زمین بستگی دارد، تا فاصله‌ی معینی میزان هیدروکربن‌های نفتی بی‌نهایت بالا است.
متن کامل گفت‌وگوی با عبدالرسول دشتی، یک حقوقدان حوزه‌ی محیط زیست و جمال قدوسی را در ادامه بخوانید:
قدوسی: آلودگی‌هایی که به انسان منتقل می‌شود
جمال قدوسی در مورد پروژههای نفتی از جمله پتروشیمی‌ها و تاثیر آن بر محیط زیست به گفت: «در حوزه‌ی نفتی بخش استخراج نفت و فرآیندهای بعد از آن را باید از هم جدا کرد. استخراج نفت عوارض زیست محیطی دارد، متاسفانه خیلی هم شدید است. خوشبختانه مناطق نفت‌خیز در جاهایی نیستند که تمرکز انسانی یا تمرکز رویشی یا زیستگاه جانوری داشته باشد. بیشتر مثل کشور خود ما یا عربستان یا عراق در مناطق تقریبا لم یزرع هستند. اما اصل موضوع صنایع وابسته به نفت است، از پالایشگاه تا پتروشیمی. اینها هم عوارض زیست‌محیطی دارند.
البته قوانین خاصی در این مورد وجود دارد، اینها قوانین HSE دارند که رعایت می‌کنند؛ حتی اینها بر اساس قوانین HSE بین‌المللی کار می‌کنند، نه بر اساس HSEهایی که ما خودمان در ایران داریم، هفت هشت مورد هست که باید رعایت شود. اینکه تا چه حدی رعایت می‌کنند یا رعایت نمی‌کنند برمی‌گردد به بازرسی HSE که هرسال انجام می‌شود.»
او در مورد عوارض این واحدها افزود: «یکی از عوارض زیست‌محیطی پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، هوا است و یکی هم عوارض غیر هوا که شامل آب و خاک و گیاه می‌شود. متاسفانه بیشتر واحدهای نفتی به ویژه پالایشگاه‌ها که دانشجویان من روی آن کار کرده‌اند، تحقیقات نشان می‌دهد که اطراف بیشتر پالایشگاه‌ها مثل پالایشگاه تهران، شیراز، اراک، اصفهان، تبریز و کرمانشاه به صورت دایره‌وار، البته نه کاملا به صورت دایره چراکه به باد و ویژگی زمین بستگی دارد، تا فاصله‌ی معینی میزان هیدروکربن‌های نفتی بی‌نهایت بالا است.
هیدروکربنها همراه با ترکیباتی هم هستند که وقتی وارد ساختار گیاه می‌شوند به انسان و حیوان منتقل می‌شوند. تجمع این ترکیبات باعث سرطان در انسان می‌شوند. در واقع عوارض حداقلی آنها سرطان‌زایی است. بیشتر انتقال این ترکیبات و هیدروکربنها از طریق گیاهان انجام می‌شود، به خاک منتقل می‌شود، در خاک جذب می‌شوند، بعد متاسفانه به گیاهان منتقل می‌شوند و بعد هم وارد گوشت حیوانات می‌شوند؛ من و ما می‌خوریم یا وارد سبزیجات می‌شوند که مستقیما به انسان منتقل می‌شوند. بدتر از همه این است که اینها به آب‌های زیرزمینی منتقل می‌شوند و در آب‌های زیرزمینی خطرناک‌تر می‌شوند. یک جا وارد زمین می‌شوند و جای دیگر از زمین خارج می‌شوند. در مناطق بسته به شرایط باد و شکل زمین توزیع می‌شوند. گاهی تا کیلومترها دورتر هم می‌روند، بستگی دارد که شدت و مدت وزش باد چقدر باشد و ویژگی‌های زمین چه باشد. مثلا اگر کوه باشد معمولا منتقل نمی‌شود.
بیشترین آلودگی ناشی از پتروشیمی‌ها متاسفانه در خاک است، از طریق خاک به گیاهان، از طریق گیاهان به حیوانات و از طریق گیاه و حیوانات به انسان منتقل می‌شود.»
قدوسی در پایان راهکارهایی برای کاهش این آسیب‌ها ارائه داد: «در انتخاب سایت پالایشگاه‌ها باید خیلی دقت کنند که کمترین عوارض زیست‌محیطی را داشته باشد و امن باشند. یعنی نگوییم اینجا بیابان است بسازیم و باد را نبینیم، عوارض موثر در پراکنده شدن آن را نبینیم. وقتی آلاینده‌ای از طریق پتروشیمی‌ها یا پالایشگاه در هوا منتشر می‌شود، باید انتشار آن را هم بررسی کنیم ما اسم آن را مسیریابی می‌گذاریم.
یکی از مهمترین کارهایی که باید انجام شود پایش میزان آلودگی است، وقتی پایش نمی‌کنیم مناطق پرخطر را هم پهنه‌بندی نمی‌کنیم و منطقه‌ی قرمز اعلام کنیم و اجازه‌ی کشت و کار و چرا ندهیم.
مطلب دیگری که در کشور ما کمتر به آن توجه شده، گیاه‌پالایی است. گیاه‌پالایی یعنی از گیاه‌هایی استفاده کنیم که با هیدروکربنها و ترکیبات همراه آن زندگی می‌کنند، بدون اینکه منتقل کنند. یعنی گیاهی نیست که حیوان بخورد، فقط گیاه این مواد را جذب می‌کند ولی چون مورد مصرف حیوان قرار نمی‌گیرد، زنجیره قطع می‌شود. مثل کرونا است، زنجیره باید قطع شود و نبابد بگذاریم زنجیره کامل شود. متاسفانه در پتروشیمی ما یکی از مسائلی که به آن خیلی کم توجه شده همین موضوع گیاه‌پالایی است که حتما باید پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها را وادار کنند که از پروژههای گیاه‌پالایی حتما استفاده کنند. این گیاه‌پالایی باید بعد از مسیریابی و پهنه‌بندی انجام شود، یعنی این مناطق پرخطر را گیاه‌پالایی کنند که خاک آلوده نشود و به آب هم منتقل نشود. گیاه‌هایی هم هستند که مورد مصرف حیوانات و انسان نیستند.»
دشتی: باید اعتماد بیشتری به دانشگاه شود
دشتی گفت: «شرکت ملی صنایع پتروشیمی قبلا مسئول اصلی کل پتروشیمی کشور بود، اصول مقرری داشت که همه باید رعایت می‌کردند. در پروسه‌ی خصوصی‌سازی، شرکت ملی صنایع به عنوان شرکت مادر تخصصی چارچوب‌ها و معیارهای اصلی را تعیین کرد و هلدینگ‌های خصوصی شده یا دیگر شرکت‌ها خودشان ملزم به رعایت اینن استانداردها و موازین شدند.
من جزو نیروهایی بودم که به هولدینگ پتروشیمی خلیج فارس منتقل شدم، در مورد این هلدینگ می‌توانم توضیح دهم اما در مورد سایر شرکت‌ها اطلاعات دقیق ندارم. در مجموعه‌ی هولدینگ یکی از اصول اصلی ما حتی برای پروژه‌ها این موضوع بود یعنی به دستور آقای نژادکریم مدیرعامل سابق هولدینگ این الزامی بود که اگر واحد تولیدی‌ای مشکلات محیط زیست دارد، حتی اگر تعطیل شود؛ باید الزامات محیط زیستی و مشکلات مربوط به آن کاملا رفع شده باشد. به همین خاطر تمام واحدهای ما این استانداردها را کاملا رعایت می‌کرد و الان هم می‌کند. الزامات محیط زیست جزو اصول اولیه‌ی پروژه‌ی ما است و مدیریت HSE که ما در ستاد هولدینگ خلیج فارس داریم؛ علاوه بر ارائه‌ی این راهکارها و استانداردها خود نیز به طور مستمر نظارت دارد.
به همین خاطر علاوه بر همکاری با سازمان محیط زیست، خودمان هم به لحاظ استفاده از آخرین فناوری‌ها و الزامات محیط زیست، این را به عنوان اولویت اول همیشه رعایت کردیم. رابط سازمان محیط زیست و شرکت ملی پتروشیمی مدیریت HSE آنجا است. این بخش به عنوان نماینده‌ی شرکت مادر تخصصی، قوانین را ابلاغ می‌کند و هولدینگ‌ها که با توجه به قوانین ملزم به رعایت هستند.»
او در پاسخ به اینکه آیا این قوانین بسنده هستند گفت :«این قوانین از حداقل‌ها حساس‌تر است اما اینطور نیست که اصلا آلودگی نداشته باشد، مهمترین مشکلی که ما در این مورد داریم گازهای همراهی است که می‌سوزند، ما برای رفع این مشکل یک طرح داشتیم که گازهای همراه را جمع کرده و به یک واحد جدید بیاوریم و بخشی از آمونیاک اضافی شرکت‌های تولیدی را هم بگیریم؛ از آمونیاک اضافی و گازهای همراه یک واحدی درست کنیم که کود اوره و آمونیاک تولید کنیم. اسمش را هم گذاشتیم پروژه‌ی پتروشیمی همت. این پروژه با مشارکت هولدینگ خلیج فارس و هولدینگ پارسیان بود و از جمله طرح‌هایی است که نه تنها خوراک می‌آورد بلکه اگر راه بیافتد، بخش زیادی از گازهای همراه را کم کند و به عنوان خوراک استفاده کند. اگر این پروژه به بهره‌برداری برسد کمک می‌کند که محیط زیست در اولویت‌های اول قرار بگیرد. الان جز اولویت‌های سوم وزارت نفت قرار گرفته است.
وقتی یک واحد دچار یک مشکل حقوقی می‌شود، این به جای اینکه وارد خط شود وارد خط فلز می‌شود که بسوزد، دودی که یکباره ایجاد می‌شود به خاطر این مساله است و بلافاصله بعد از رفع مشکل این گاز وارد خوراد می‌شود و آلودگی از بین می‌رود. طبیعی است که این اتفاقات در واحدهای تولیدی بیافتد. اصلا این خلل گذاشته شده تا گازهای اضافه به آنجا بروند و انفجارری رخ ندهید. البته هرچه کمتر رخ دهد بهتر است ولی اگر ما می‌توانستیم پروژه‌ی پتروشیمی همت را به عنوان اولویت بیاوریم این قضیه خیلی کمک می‌کرد و سازمان محیط زیست و مسئولان دولت خیلی می‌توانند کمک کنند که این پروژه زودتر جان بگیرد.»
او در مورد اقتصادی بودن این پرژه توضیح داد: «هیچ پروژه‌ای در مجموعه‌ی پتروشیمی غیراقتصادی نیست، هر پروژه‌ای حتما اقتصادی و سودآور است. ممکن است درصد بازگشت سرمایه کم و زیاد باشد اما هیچ پروژه‌ای غیراقتصادی نیست، باید در نظر داشته باشیم که به هرحال گاز همراه آلودگی دارد. این پروژه نه تنها جلوی این آلودگی را می‌گیرد بلکه به تولید محصولی که چه در داخل و چه در خارج از کشور بازار دارد کمک کند.
در یک سال اخیر حوادث مجتمع‌های پتروشیمی خیلی کم شده و این نشان می‌دهد که رویکرد کنترلی و نظارت HSE در مجموعه‌ی پتروشیمی خیلی خوب بوده، شاید بیشترین تهدیدی که از این سمت وجود داشته مربوط به قطعات و تجهیزات مورد نیاز بوده است. وقتی تجهیزات خوب نباشد ممکن است خوب کار نکند یا از کار بیافتد و گاز وارد محیط شود.شرکت‌ها هرچه این استانداردها را بیشتر رعایت کنند، هرچه بیشتر نوسازی واحدها و روزآمدی در تجهیزات بهتر شود و آشنایی مدیران با علوم تولید بیشتر شود، بهتر می‌توانند خلاهای تولید را رفع کنند که محصول نامرغوب تولید نشود و گاز اضافی در گاز خروجی نرود.»
دشتی افزود: «در موضوع محیط زیست باید اعتماد بیشتری به دانشگاه‌ها کنیم و از آنها بخواهیم وارد ماجرا شوند، بررسی کنند.»
او همچنین در پایان در مورد ظرفیت پتروشیمی‌ها گفت: «وقتی یک پروژه‌ی جدید شروع می‌شود در شش ماه یا یک سال اول معمولا به خاطر نو بودن تا ۶۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند، در سال دوم سوم به هشتاد درصد و بالاتر می‌رسد. پروژههای ما گاه با ۱۱۰ یا ۱۱۴ درصد ظرفیت هم کار می‌کنند. طی ۵۰ سال اخیر به طور میانگین چیزی حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد ظرفیت خالی بوده است. »
در بخش نظارتی باید اقدامات جدی انجام شود
یک حقوقدان محیط زیست درمورد قوانین موجود برای پتروشیمی‌ها در مورد محیط زیست گفت: «در رابطه با مسائل محیط زیست یک سری قوانین و مقررات هستند که به طور عام و کلی برای حفاظت از محیط زیست در نظر گرفته شدند. آب، خاک دریاها، جنگل‌ها و غیره هرکدام یک سری قوانین و مقررات که تابع آنها هستند. در حوزه‌ی نفت و گاز یک سری قوانینی وجود دارد که خیلی هم محدود هستند و کم هستند و حتی می‌شود گفت در کشور با یک نوع خلا قانونی و کمبود قوانین و مقررات روبه‌رو هستیم. ولی به هرحال یک سری قوانین و مقررات وجود دارد که بیشتر آن را هم سازمان حفاظت از محیط زیست وضع کرده و در نظر گرفته، خود شرکت ملی نفت و وزارت نفت یک سری مقررات در حوزه‌ی HSE دارند که یک سری مقررات و دستورالعمل دارند که ابلاغ می‌کند و پیمانکارها و کارفرماها باید این قوانین و مقررات را رعایت و اعمال کنند، با توجه به اینکه شرکت پتروشیمی یکی از شرکت‌های تابع صلی شرکت ملی نفت است؛ به طور طبیعی پتروشیمی هم تابع اجرا و اعمال این دستورالعمل‌های اجرایی است. به این دستورالعملها در سال‌های اخیر بیشتر پرداخته شده است ولی اینطور نیست که قانون‌گذار یعنی مجلس قوانینی را در مورد پتروشیمی به طور خاص وضع کرده باشد.
قانون‌های کلی‌ای هم در مورد ارزیابی اثرات زیست‌محیطی هم وجود دارد، یک قانونی هست که بخشی از آن به حوزه‌ی نفت و گاز و پتروشیمی اختصاص پیدا کرده که فعالیت‌هایی که در این حوزه خطرناک هستند مشخص شدند و باید یک سری اقدامات را انجام دهند.
اگر بخواهیم در مورد قوانین زیست‌محیطی به طور عام و نه صرفا در یک حوزه‌ی مشخص مثل نفت و گاز صحبت کنیم، به طور طبیعی مقنن و مجلس است که به صورت عام باید ورود کند. به پیشنهاد سازمان محافظت از محیط زیست می‌تواند باشد، معمولا هم قوانینی که در مجلس در حوزه‌ی محیط زیست وضع می‌شود به پیشنهاد همین سازمان است که تخصصی فعالیت می‌کند.
در مورد نفت و گاز، وزارت نفت و شرکت ملی نفت می‌توانند نقش مهم و کلیدی‌ای داشته باشند، شاید در حوزه‌ی نفت الان با فقدان قواعد و مقررات روبه‌زو نباشیم یعنی به طور عام دچار این وضعیت هستیم اما در حوزه‌ی نفت و گاز همین دستورالعملها و آیین‌نامه‌های زیادی وجود دارد اما موضوع نظارت مشکل است. در واقع مطالعات ارزیابی زیست محیطی‌ای باید قبل از اجرای هر پروژه‌ای صورت بگیرد و آثار مخرب آن کاملا ارزیابی شود. یک فهرستی هم وجود دارد که فهرست طرح‌ها و پروژههای مشمول انجام مطالعات زیست‌محیطی است، در آن پروژه‌هایی که باید مشمول انجام مطالعات زیست‌محیطی باشند و آثار آنها باید بررسی شود در نظر گرفته شده، از جمله همین پروژههای نفت و گاز، پتروشیمی، پالایشگاه، نیروگاه‌ها در این فهرست هستند.»
او در ادامه به ضمانت اجرایی این قوانین پرداخت و گفت: «آیین‌نامه‌ی بررسی اثرات زیست‌محیطی سال ۱۳۹۵ هم هست اما ضمانت اجرای قوی‌ای ندارند یعنی سازوکاری که در نظر گرفته شده فاقد یک ضمانت اجرایی کافی است. در این حوزه باید در مساله‌ی ضمانت اجرا و بعد نظارتی بیشتر ورود کنند، سازمان‌های متولی و همینطور ان‌جی‌اوها می‌توانند در این حوزه نقش داشته باشند. در قوانین شرکت ملی نفت مثل قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت بر لزوم حفاظت از محیط زیست و به طور کلی HSE تاکید شده و در لابه‌لای مقررات نفت و دستورالعملها و آیین‌ها این موضوعات پوشش داده شده اما اینکه در عمل آیا واقعا به طور دقیق اینها رعایت می‌شوند و اجرا می‌شوند یا نه موضوع دیگری است. من معتقدم که در زمینه‌ی ضمانت اجرا و نظارت اقدامات جدی باید انجام شود.»